Begrafenis

Vandaag, 10 november 2022, is het precies veertig jaar geleden dat secretaris- generaal van de Communistische Partij, Leonid lljitsj Brezjnjev, in Moskou overleed. De donkere geluiden van de blazers in de zesde symfonie van Tsjaikovski, de Pathetique, klonken over de radio. Straten naar het Rode Plein werden afgezet. Gordijnen werden voor de ramen geschoven. Ik woonde nog maar net zes maanden in Moskou, maar nieuwsgierigheid won het van mijn ingetogenheid. Ik liep naar het Rode Plein. De agenten met hun roodgerande grijze petten toonde ik mijn diplomatieke identiteitskaart en ik verzon een afspraak te hebben op de nabijgelegen Franse ambassade, zodat zij mij moesten doorlaten.

Onlangs bekeek ik de documentaire van de OekraTense regisseur Loznitsa over de staatsbegrafenis van Stalin (1953). Op die beelden huilde iedereen: vrouwen, soldaten, kinderen. Toen Stalin's verre opvolger Brezjnjev was heengegaan, leek het verdriet op straat meer op een administratieve verplichting. Het leven ging zijn gewone gang. Deprimerende alledaagsheid. Niemand leek aangedaan. De wapperende rode vlaggen langs de lege Koetoezovski Prospekt ademden meer de sfeer van een voetbalwedstrijd dan van een overleden staatsman.

Op de ambassade gaf deze gebeurtenis wel wat extra werk. Niet alleen moest er een terugblik geschreven worden ("van opbouw tot stagnatie, 1964-1982"), ook werd een visie op het toekomstig leiderschap geformuleerd. In tegenstelling tot de algemene verwachting werd Brezjnjev's stagnatie namelijk niet voortgezet door de zeventiger Konstantin Tsjernenko, maar mocht oud- KGB-chef Joeri Andropov enkele voorzichtige hervormingen introduceren. Brezjnjev had zich nooit op zijn gemak gevoeld in de buurt van de feiten. Zou Andropov meer realist zijn? De nieuwe leider had toen al een zwak voor de jonge Gorbatsjov, maar werd na zijn ontijdige dood eerst nog opgevolgd door de oude baas Tsjernenko, die zelf na ruim een jaar in functie óók overleed. Drie begrafenissen in drie jaar! Brezjnjev, Andropov en Tsjernenko.

Niet minder belangrijk dan die rapportage was de administratieve klus op de ambassade om een overvlieg- en landingsvergunning aan te vragen voor het Nederlandse regeringsvliegtuig, waarmee resp. minister Hans van den Broek en vice-premier Gijs van de Aardenne Moskou binnen zouden vliegen om de begrafenis bij te wonen. "Een overvlieg-vergunning", zo sprak de Tweede Man op de ambassade, die de mooie titel van 'Gevolmachtigd Minister' mocht voeren. Ik knikte begrijpend en instemmend, tot het tot mij doordrong dat deze taak van mij als juniore medewerker werd verwacht. Of ik de daartoe strekkende concept-nota aan het ministerie van Buitenlandse Zaken maar wilde schrijven. Spoed! Omdat ik in de dossiers geen enkel voorbeeld van een dergelijke nota kon vinden, zette ik mij aan het improviseren. Alvorens verzending moest de Gevolmachtigd Minister, steeds gekleed in een bij zijn titel passend donkerblauw maatpak, mijn nota goedkeuren. Ongeduldig zat hij achter zijn lege bureau te wachten op mijn proeve.

Omdat hij, noch ik wist op welke plaats in deze nota de technische gegevens van het regeringsvliegtuig vermeld dienden te worden, lieten we die maar achterwege, om ze in een annex bij de nota te voegen. Fout! Helemaal fout! Het Ministerie, streng op de vorm, vroeg om een nieuwe nota. Pestkoppen! Lichte paniek op kantoor: collega's werden geraadpleegd en inmiddels bogen zich nu vier diplomaten over deze simpele routinetaak.

Uiteraard vlogen de bewindslieden uiteindelijk keurig op tijd binnen om de ceremoniële bijzetting bij te wonen en de opvallend korte lijkrede van opvolger Andropov aan te horen. Deze plechtigheid vertoonde nog een merkwaardig voorval. Op het moment dat de kist met de overleden secretaris-generaal langzaam aan witte linten naar beneden werd gelaten, liet een van de dragers een lint schieten, waardoor de kist met een weinig discrete en oneerbiedige plof hard op de aarde naast de Kremlin-muur viel. Zelfs de treurmars van Franz Liszt schrok ervan. Onmiddellijk werd het volkslied ingezet, als om de aandacht van dit incident af te leiden. In Moskou was niets wat het leek, maar achter alles school betekenis. Verdriet was niet ongeveinsd, vreugde zelden oprecht. Maar of hier opzet in het spel was geweest, dat weten we nog steeds niet. Het geluid van de tientallen scheepstoeters op de rivier de Moskwa overstemde hierna alles.

Vanwege de vele bezoekende delegaties, waren alle hotels in de stad volgeboekt. De toenmalige aankomend NRC-correspondent logeerde daarom bij mij thuis. Die avond namen we aan de keukentafel de dag door.

Stond het losgeschoten lint van de lijkbaar symbool voor het einde van een tijdperk, zo vroegen we ons af. Een tijdperk waarin Geluk verplicht was en de Ultieme Waarheid regeerde. Weduwe Viktorya Petrovna verloor onder Gorbatsjov haar datsja en de helft van haar pensioen. Brezjnjev's kinderen raakten na zijn dood verwikkeld in alcoholisme en schandalen.

Wie is er nog bang voor een toekomstige omwenteling in het Kremlin?

Illustratie:

Het Politbureau:

Van links naar rechts: Dolgich, Kirilenko, Kapitonov, Kosygin, Ponomaryov, Brezjnjev, Soeslov, Gromyko, Andropov, Tsjernenko, Oestinov, onbekend, Grisjin, Pelsje, Domitov, Solomentsov, Zimjanin, Gorbatsjov, onbekend.